... TÜRKİYE’DEKİ ABHAZLAR ...
Aslan Aguajba (Çev. Talgat Nurbergen - Habat Şogan)
Günümüz Türkiyesinde araştırmacılar tarafından genellikle 200-300 bin, hatta kimi zaman 400-500 bin gibi rakamlarla ifade edilen Türkiyeli Abhaz (Apsua ve Aşuva) nüfusunın 100.000’den az olmadığı konusunda hemen herkes hemfikirdir. Bu Abhaz nüfusun yaşadığı başlıa yerleşim bölgeleri, Adapazarı, Hendek, Bolu, Düzce, Eskişehir, Bursa, İzmit, Samsun, Trabzon, Sivas, Yozgat, Kayseri-Uzun Yayla ve Adana’dır. Türkiye’de yaşayan Abhazlar, Kafkasya’da atalarının göç ettiği coğrafya ve konuşma aksanlarına göre birtakım alt gruplar içerirler. Abhaz-Apsualar Axçıps, Bzıp, Guım, Sadz (Ciget), Dal ve Tzabal, Tsüijı, Abjua dallarına ayrılırken Abhaz-Aşuvalar ise Aşuva ve Aşkarawa kollarından oluşurlar.
Ahçıps Abhazları Gubaade, Pshu ve civar bölgelerden gelmişlerdir. Bunların ataları, 21 Mayıs 1864’de sonlanan Kafkas-Rus savaşlarında silahlarını bırakmayı en son kabul edenlerden olup Sadz Abhazlarıı ve Ubıhlarla birlikte Türkiye’ye göç etmişlerdir. Türkiye’de Adapazarı ve Hendek yöresine dağılmış şu köylerde bulunmaktadırlar: Apsara, Tshinara, Psırdzxa, Hucacbey, Tsuijbaa, K'uaratsuge, Gundza, Şaratxua, K'ucza, K'uadza, Hacim-yikıta, Kalayık, Çakallık, Bıçkı.
Bzıp Abazaları, genel olarak Adapazarı ve Düzce dolaylarında yaşamaktadırlar. 230 haneli bir Bzıp köyü olan Kadir-yikıta’da şu sülaleler bulunmaktadır: Mukba, Bganba, Kuadzba, İnapha, Jiba, Agumba, Zuhba, Kobahiya, Watırba, Kaguş. Bu isimlerin, günümüzdeki tipik Abhaz soyadları olmaları ilgi çekici...
Türkiye’de, Dal-Tzabal şeklinde isimlendirilen 24 köy vardır. Bu gruptaki Abhazların dedeleri, Kafkasya’dan ayrılmadan önce Abhazya’da şu 30 köyde yaşamaktaydılar: Akıtartsuh, Shotsaa hable, Amhel, Awşta, Pşaur, Gerzaul, Untpır, Nawş, Guaa, Beş-yik'uara, Maramba, Şukuran, Abgara, Campal, Pıuşta, Abgalahuara, Azantha, Kada, Abgıdzara, Cegaşkar, Dal, Ajara, Kamgara, Zıma, Şeaku, Warda, Tapş-ipa hable, Amzara, Lata, Dgentsış. Türkiye’de Bursa, Bilecik, İnegöl ve Eskişehir’de karşımıza çıkan Dal-Tzabal’lı Abhazların arasında şu sülaleler yer almaktadır:
Ajiyba, Samehxuaa, Şharıwa, Ahba, Awıbla, Abıgba, Kurdgelaa, Capua, Papba, Ağanaa, Hurxumal, Brıtskil, Tsıtsba, Mollaa, Calakuaa, Huaraa, Baüğdan, Abıcba, Watırba, Çengeliya, Akaüğba, Arıüğta, Hripsaa, Bıtba, Agrba, Pıştar, Kuarciya, Mihaliya, Abgımba, Nartıya, Cakuaa, Gıgaa, Abataa, Kabba, Klıç, Lapan, Smır, Masaa, Kucba, Marşen, Kardan, Çaçaa, Amıçba, Aguasba, Harziyaa, Gırcın, Hılpahtsua, Yuardan, Tılapsıguaa, Sugaa, Sıdıkaa, Hıçınaa, Gogıya, Parhalıya, Agumaa, Samanıkua, Gocapiya, Beya, Huhua, Tşıkuaa, Yaşba, Gumsaa, Huatışaa, Erınaa, Trapşinaa, Kuablıhuaa, Tamşiguaa, Çatsuaa, Guasagiya, Mışuaa, Tıkua, Bhazawa, Bjaraa, Auxba, Keaç-ipa, Tsudzı, Çakua, Kbıcaa, Adzınba, Matsaa, Tagun, Tsuatsuaa, Çıguaa, Cincal, Humat, Tsıtsba, Taldiya, Capraa, Karaç, Gumba, Kuaçaa, Tuanba, Çegemaa, Hagba, Tapşeaa, Bgapş. Bütün bu aile isimlerine, 1867 yılında Çarlık Rusyası’ndaki yönetim tarafından düzenlenmiş Tzabal savaş bölgesinde yaşayan ailelerin isim isim kaydedilmiş oldukları listede rastlanılmaktadır.
Tsüijı Abhazları, bugün Eskişehir ve Bilecikte yer alan 3 köyde yaşamaktadırlar. Bu grubun 1864 yılına dek Abhazya’da bulunduğu bölge, Mzımta nehrinin orta kesimlerini çevresiydi. Tsüijı Abhazları arasında şu aileler görülmektedir: Bağba, Aşuıkuba, Guajba, Mıcdzaa, Egdzaa, Hakuts, Kap, Baştar, Harha, Dgenaa, Kuçışuaa, Paşuaa, Ampar, Başeaa, Ahba, Dutaa, Barakua, Pshu, Çaçıraa, Pısaa, Hiçajuaa, Ahetsaa, Tstuı, Latsaa, Sadzwa, Abzıp, Huhuaa, Trışba, Geçba.
Sadz Abhazları ya da bir başka deyişle Hiltsis boyu, Bolu-İzmit hattı arası ile Adapazarı civarında yer alan çeşitli köylerde yaşamaktadırlar. Bunların bazıları Karadere, Kuzuluk, Taşburun, Mesudiye, Açba Hapug-yikıta, Gagraa ve Lıhaa’dır. Sadz Abhazları arasında sadece 19. yüzyıl kayıtlarında ve Abhaz folklöründe yer alan, çok nadir görülen soyadlarına rastlanmaktadır: Arınba, Gumılaa, Aşuaşaa, Muşhacba, Kitasba, Aşmeyba, Şundaa, Aykusba, Başnuhaa, Trışba, Geçba, Kaltsba, Araznıya, Açpıhua, Samehhua, Kukundzaa, Watraa, Palaa, Kapş, Hiçajua, Abdaa, Tsıba, Nanba, Aylımhuaa, Layhuaa, Gumdzaa, Kutaa, Hıntuaa, Agrba, Açba, Mukba, Argun, Tsımtsım, Jiba, Çatanaa, Akuıtba, Lahtageraa.
Gumlular, Düzce’de yaşamaktadırlar. Türkçe ismi Derdin olan Guma köyü, onların merkezidir. Bu köy, Türkiye’nin en yüksek dağ köylerinden biridir. Guma’da genellikle Avidzbalarla birlikte Argun, Cguadar, Tıkua, Pıştar ve Trapş sülalelerine mensup kimseler yaşamaktadır.
Abjua ve Cigerdalı Abhazlar Adapazarı ve Düzce havalisinde bulunmaktalar. Abhazların yaşadığı bazı köylerdeki sülale isimleri şunlardır:
Malan : Kabba, Suktar, Argun, Marçan (Yeldar-ipa), Tuanba, Şamba.
Bıçkı : Adzınba-Kuadzba, Kaçaa, Ahba, Kabba, Gamsaniya, Keatsuba, Brıtskil, Trışba, Mazah, Urısaa, Gupaa.
Karadere : Trışba, Kutaa, Hıntba, Nanba, Nanba, Samehhuaa, Tsıba, Açpııhua, Tarba, Keatasba, Gumba, Kaytan, Aylımhuaa, Layhuaa, Jiba.
Yardara : Kabba, Kutarba, Kuadzba, Argun, Paçaa, Şamba, Yardaraa, Koblıhuaa, Hiyaa.
Şaliman-yikıta : Aşuba, Kuadzba, Adzınba, Trapş, Giygaa, Dguaa, Kabaa, Jiba, Wardaniya, Batıraa.
Mtsara : Haşıg, Şundzaa, Gıtsba, Kuadzba, Kurwa, Tsıblaa, Huraa, Kutıblaa, Gurdzan, Tarba, Kuaçaa, Abuhba, Ağüdzba, Kilba, Lapşeaa, Agrba.
Efteniye : Cic-ipa, Kupalba, Tarba, Lazba, Urısaa, Hışba, Ketsuba, Yaşba, Hagba, Bganba, Kalgba.
Mezit : Abıgba, Agrba, Argun, Brıtskil, Tsıtsaa, Ahba, Mihaliya, Tagun, Akusba, Amıçba, Giygaa, Taldıya, Hurhumal, Capraa, Karaç, Gumba.
Rüşdiye : Kayuğüaa, Kurdgel, Kardan, Tuanba, Kuadzba, Kbıcaa, Adzınba.
Kestanealanı : Nartıya, Bhazawa, Brıtskil, Bjara, Ahuba, Keaç-ipa, Tsuıdzı, Çakuwa, Şharıwa, Aşuba, Argun.
Tsabal : Marşen, Harziyaa, Capraa, Argun, Samaa, Bgaa, Papba. Soğuksu (Cigerda): Aşuba, Şlarba, Barçan, Gıbniya, Haraniya, Bediya, Arüğta, Hirıpsaa, Tsuijba, Tsueyba.
İstanbul-Ankara hattı olarak kabul edebileceğimiz bölgede, Abhazya’nın Host dolaylarından gelmiş Şumhuaa, Jiba ve Çıwaa gibi gibi Abhaz ailelerinin bulunduğu, Çıwaa-rkıta ve daha birkaç Abhaz köyü daha yer almaktadır.
Türkiye’deki Aşuwa ve Aşkarawa Abhaz köyleri, Düzce-Efteniye, Eskişehir, Sivas-Şarkışla, Kayseri-Pınarbaşı, Çorum-Alaca, Yozgat, Tokat ve Adana-Tufanbeyli’de bulunmaktadır. Bu köylerin bir bölümünün Abhazca isimleri şunlardır: Klıç-kıt, Sid-kıt, Bzagua-kıt, Darıkua-kıt.
Abhazlara en yakın akraba topluluk olan Ubıhları da, Türkiye’de görmek mümkündür. Ubıh dilini incelemek üzere 1927 yılında Türkiye’ye gönderilen V. Kukba’nın Abhaz ve Ubıhların yaşadığı bölgelere girmesine izin verilmediği için bu girişim sonuçsuz kalmıştır. Kukba, Sınırdışı edilmesi sonrasında yazdığı raporda, şunları kaydeder: “Ubıhlar, İzmit’e sınır bir şekilde Adapazarı ilçesinde yaşamaktalar. Burada iki kasaba, tamamen Ubıhlardan oluşmaktadır. İstanbul’da görüştüğüm Abhaz ve Adigelerin ifadelerine göre Ubıhlar, yoğun olarak yerleştikleri bölgelerde kendi dillerini bir ölçüde korumuşlar. Genel anlamda da muhafazakar tavırlarıyla örf ve adetlerine karşı hassasiyet göstermekteler. Ancak yaşlılar dışında kendi ana dillerini bilmeyen gençlerin bulunduğu Ubıh köyler de bulunmakta. Ubıhların temel geçim vasıtaları tarımdır. Diğer köy ve kasabalarda Abhaz ve Adigelerle birlikte yaşayan olan Ubıhların konuştukları dil, içiçe bulundukları bu toplulukların dilidir.”